Մտորումներ «Արի երազենք» բեմադրության շուրջ. Անուշ Ասլիբեկյան

Սոս Սարգսյանի անվան Համազգային թատրոնի նոր թատերաշրջանը բավական խոստումնալից է ո՛չ միայն սպասվող պիեսների ժանրային բազմազանության առումով, այլև հրավիրված տարբեր բեմադրիչների առկայությամբ, ովքեր նոր գեղագիտություն և նոր ձեռագրեր կբերեն թատրոն: Առաջին իսկ պրեմիերան, այս ամենից զատ, հայ հանդիսատեսին ծանոթացրեց նաև նոր հեղինակի հետ: 19-րդ դարավերջին ծնված և մինչև 20-րդ դարի կեսերը ստեղծագործած ֆրանսիացի դրամատուրգ, դերասան, բեմադրիչ, պրոդյուսեր Սաշա Գիթրին Ֆրանսիայում ամենահաճախ բեմադրվող հեղինակներից է եղել թե՛ իր կենդանության օրոք, թե՛ մահից հետո: Նա հանդիսատեսին հայտնի է նաև կինոյից: Հարյուրից ավելի պիեսների հեղինակ է Գիթրին, հաճախ հանդես է եկել իր պիեսների գլխավոր դերերում՝ իր բեմական «եսակենտրոնությամբ» արդարացիորեն վաստակելով Мonsieur Moi մականունը:

Եվ չնայած (հատկապես կատակերգության ժանրում) նրա բավական մեծ համբավին, հեղինակը հայ թատրոնում չի ներկայացվել: Համազգային թատրոնի տնօրեն Վարդան Մկրտչյանի հրավերով ֆրանսահայ անվանի բեմադրիչ և դերասան Ժիրայր Փափազյանն այս օրերին դարձյալ Երևանում է և հանդիսատեսի դատին հանձնեց Սաշա Գիթրիի «Արի երազենք» պիեսի իր մեկնաբանությունը: Բեմադրիչը նկատում է, որ այս տարի լրանում է պիեսի հարյուրամյակը: Իր ժամանակին պիեսը պատերազմական ճգնաժամի օրերին հանդիսատեսին ցրելու, զվարճացնելու նպատակ է ունեցել: Իսկ ի՞նչ նոր խոսք կարող է ասել այսօր հարյուրամյա ծերուկը հայ հանդիսատեսին: Բեմադրիչը կանխավ բացահայտում է, որ նոր խոսքը և ֆրանսիական պիեսի կամուրջը հայ իրականության հետ գուցե դառնա պիեսի չորրորդ՝ վերջին մասը, որը սովորաբար կրճատվել է ֆրանսիական բեմադրություններում: Խոսքը կնոջ ընտրելու հնարավորությանն է վերաբերում (այս մասին կխոսենք ավելի ուշ) և այդ վերջաբանը պետք է կրի պիեսի գաղափարական ծանրությունը, եթե այդպիսին առհասարակ կարող է ունենալ ֆրանսիական բուլվարային ժանրի կատակերգությունը:
Գալով ներկայացման ժանրին՝ Համազգային թատրոնի խաղացանկում, մեր դիտողականությամբ, կոմեդիաների պակաս չկա, և անվերջ ուզում ես հասկանալ՝ ինչո՞ւ դարձյալ կատակերգություն: Խոստովանենք, որ կատակերգության ժանրը բավական էժանացել և արժեզրկվել է հայ թատրոնում՝ ո՛չ միայն դասական կատակերգակների մերօրյա բեմադրիչների անճաշակ մեկնաբանություններով, այլև ժամանակակից հայ դրամատուրգների՝ հիմնականում բավական ցածրաճաշակ ու գռեհիկ պիեսների «ջանքերով»:

Այդ է պատճառը, որ երկմտելով ենք թատրոն գնում, երբ այս ժանրի հետ գործ ունենք, քանի որ մեզ՝ հայերիս, հազվադեպ է հաջողվում բեմում նրբաճաշակ ու սրամիտ կատակել: Սակայն երբ կատակերգությունը ֆրանսիական է, իսկ բեմադրիչն էլ՝ ֆրանսահայ, սպասումները այլ են՝ ուզում ես հայ թատրոնում ժանրի լավագույն մեկնաբանության ականատեսը լինել: Ժիրայր Փափազյանի բեմադրությունը բարքերի կատակերգության և իրավիճակների կատակերգության մեջտեղում հյուսված, երբեմն՝ մելոդրամատիկ երանգներով մի ներկայացում է, որտեղ առաջին հայացքից ակնառու են նուրբ հումոր և հստակ արտահայտված գեղագիտական ճաշակ: Բեմանկարչությունը նույնպես այս առումով պակաս դերակատարում չունի (հագուստները և սցենոգրաֆիան՝ Վիկտորիա Ռիեդո-Հովհաննիսյանի), այն դասական կատակերգական բեմադրություններին հատուկ ռեալիստական դեկորացիայի, ժամանակաշրջանի ամենայն ճշգրտությամբ և մանրամասների վերականգնումով, տեղ-տեղ որոշակի սիմվոլիկ լուծումներով և ժամանակակից տեխնոլոգիաների կիրառման միասնություն է: ՈՒ թեև մեծ գովեստի է արժանի նման մանրակրկիտ աշխատանքը՝ հատկապես ռետրո ոճի փայլուն կատարման առումով, այնուամենայնիվ, չկա ոճական ամբողջականություն: Երազային մթնոլորտ առաջացնելու նպատակով տեսարանների արանքում հայտնվող ցոլարձակի միջոցով երևակվող պատկերները որքան էլ ժամանակակիցը որոնող հանդիսատեսի աչքը շոյեն, հակասության մեջ են մտնում ռետրո ռեալիստական իրերի և դասական մեկնաբանությամբ ներկայացման հետ: Այս դիտարկումից դուրս է հագուստների մեկնաբանությունը, ժամանակաշրջանի ոճը պահպանված է սկզբից մինչև վերջ՝ մեծ ճաշակով ու հավաստիությամբ:

Բեմում դասական սիրային եռանկյուն ներկայացնող ամենատիպիկ պիես է: Ընտանիքի ընկերոջ հրավերով ամուսինները ճիշտ ժամանակին նրա տան նախասրահում են, սակայն տանտերը չկա: Մինչ տանտերը կհայտնվի՝ նոր թեմա ու իրավիճակներ բացահայտելով բեմում, մեր աչքի առջև ծավալվում են ամուսինների բավական երկիմաստ հարաբերություններ: Նախ` նկատենք, որ զույգի զրույցից բավական ժամանակ անց ենք հասկանում հանկարծ, որ այս երկուսը ամուսիններ են: Զրուցում են ինչպես ընկերներ, չկա այն ներքին ջերմությունը հարաբերություններում, որ կհուշի նրանց՝ մեկ տանիք կիսելու փաստը: Այս է պատճառը, որ բոլորովին էլ անսպասելի չէ, որ իբրև թե հարավամերիկացի գործընկերոջ հետ հանդիպման շտապող ամուսնու սպասվող դավաճանությունն ընթեռնելի է: Առավել ևս սպասելի է, որ այդ մասին գուշակող կինը քիչ անց հեշտորեն նետվելու է ամուսնու ընկերոջ գիրկը: Կնոջ դերակատարուհին՝ ՀՀ վաստակավոր արտիստուհի Նարինե Գրիգորյանը, ներկայացնում է ավելի հասուն, խորամիտ կնոջ, որի խաղի արտաքին թեթևամտությունների տակ խելացի մի կին է թաքնված: Շուրթերի անկյունում ծվարած կեսժպիտ խորհրդավոր մի արտահայտություն շարունակ հուշում է հանդիսատեսին, որ սա խաբված կին չէ. նա ամեն ինչ հասկանում է, սակայն կնոջը հատուկ իմաստնությամբ խաղում է միամիտի դեր՝ դեռևս անհասկանալի պատճառով: Դերասանուհին չի ծանրացնում կերպարի մեկնաբանությունը, ավելի շուտ՝ այս կատակերգական, թեթևամիտ կնոջ դերը նա բարձրացնում է ընդհուպ մինչև հոգեբանական խտացումների: Դերասանուհին նաև փորձում է փոխել գուցեև թեթևաբարո ֆրանսուհու կերպարի մենթալիտետը՝ նրա դավաճանության քայլին դիմելու հենակետ մատնանշելով իրական սիրո մոտիվը: Արդյոք չի՞ ստացվում վախ առ հանդիսատեսը, որը կարող է անբարոյականություն որակել տեղի ունեցածը: Սակայն արդյո՞ք տեղին է այդ մտավախությունը, չի՞ նշանակում շեղում ժանրից: Ի վերջո, գործ ունենք ֆրանսիական բարքերի կոմեդիայի հետ:

Ամուսնու դերակատար Արման Նավասարդյանը խիստ կերպարային է. հարուստ դիմախաղի, կոմիկական դետալների ու իրավիճակային խաղարկումների միջոցով ստեղծում է համոզիչ կատակերգական կերպար՝ հաճախ զվարճացնելով հանդիսատեսին: Անկասկած, ներկայացման հաջողության գրավականներից առաջինը լավ ընտրված դերասանակազմն է: Նկատելի է նաև բեմադրիչի հարմոնիկ աշխատանքը դերասանների հետ. Փափազյանը ստեղծագործելու, սեփական մեկնաբանությունը բերելու հնարավորություն է տալիս դերասաններին, ոչ թե մեխանիկորեն կրկնելու տեքստը: Ի դեպ, տեքստի վերաբերյալ. այս դրամատուրգը չափազանց շատախոս է: Յուրացնելով տասնյակ էջերով ֆրանսիական շատախոսություն՝ տիտանական աշխատանք են կատարել դերասանները և հատկապես գլխավոր հերոսի՝ նախկին փաստաբան, կնամոլ ընկերոջ դերակատար Մխիթար Ավետիսյանը: Նրա տեսարաններից մեկը մի ամբողջական մենախոսություն է, որն առանձին կարող էր իսկապես լավ մոնոներկայացում լինել: Դերասանը գերազանցում է ինքն իրեն՝ գրեթե անհավանական ծավալի տեքստերն արտաբերելիս կարողանալով գտնել դրանց ներքին արդարացումը, և նա դա անում է սկզբից մինչև վերջ՝ համաչափ ուժգնությամբ՝ հարազատ մնալով ի սկզբանե որդեգրած համակրելի, էլեգանտ, կնամոլ և միաժամանակ ծիծաղելիորեն իրատես ու անպատրանք, տղամարդկային պարզունակությամբ օժտված կերպարի իր մեկնաբանությանը: Սակայն, երբ տեքստն այսքան շատ է, այլևս խոսքն ընկալելու անընդունակ է դառնում հանդիսատեսը. ձանձրույթը գլուխ է բարձրացնում ներկայացման կեսերից: Բեմական ամենաքիչ փորձառությունն ունի նախկին փաստաբանի սպասավորի դերակատար Նարեկ Բաղդասարյանը, սակայն այս երիտասարդ ու օժտված դերասանն իր մի քանի դերակատարումներով արդեն աչքի է ընկել Համազգայինի բեմում՝ կերպարային է, չափի զգացում ունի, բեմ է բերում ներքին բարձր կուլտուրա: Այս գրեթե անխոս դերում նույնպես նա կարողանում է ամբողջական կերպար ստեղծել:

Նկատենք, այս դերասանները մեկ անգամ չէ, որ հիացրել են հանդիսատեսին իրենց բազմաշնորհ դերակատարումներով ամենատարբեր ժանրերում: Այս անգամն էլ բացառություն չէ. նրանք ո՛չ ավելի լավն են և ո՛չ էլ ավելի պակաս են, քան էին: Խնդիրն այն է, որ նման պիեսը չի կարող այս դերասաններին մեկ այլ՝ նոր կողմից բացահայտելու հնարավորություն տալ, այնինչ հանդիսատեսն ամեն անգամ թատրոն գալով՝ ուզում է անսպասելի, նոր որակներ հայտնաբերել սիրված դերասանների խաղում:
Ինչևէ, անդրադառնանք վերը նշված վերջին տեսարանին, որը վերականգնել է բեմադրիչը: Ամուսնուն հեշտությամբ դավաճանած կինը արդեն երկու օր սիրեկանի տանն անցկացնելուց հետո, ասել է թե՝ երազների գրկում սավառնելուց հետո, առավոտյան տանը մենակ է ու սթափ (սիրեկանը գնացել է գնումների): Տվայտանքների միջով անցնելով (այստեղ մելոդրամատիկ նոտաներն են անհարկի գլուխ բարձրացնում) և սիրեկանին նամակ գրելով՝ նա հանկարծ հասկանում է, որ ի՛նքը պետք է որոշի՝ գնա՞լ, թե՞ մնալ: Խաղում ընդգծվում է՝ ո՛չ թե տղամարդը, այլ կինը պետք է որոշում կայացնի: Այս շեշտադրումով բեմադրիչը փորձում է, հավանաբար, արդիական եզրեր գտնել հայ իրականության հետ: Սակայն արդյո՞ք հայ կինն այդքան իրավազուրկ է: Նախորդ դարասկզբին կնոջ այս մենախոսությունը գուցե բավական ժամանակակից և առաջադեմ դիտվեր: Սակայն այս թեման այնքան հնաբույր է այսօր, որքան հնացած կընկալվեր Իբսենի «Նորա»-ի վերջաբանը, որն իր ժամանակին ռեֆորմ էր՝ կնոջ իրավունքների տեսակետից: Ճիշտ է հայ բեմը շատ կետերով հետ է համաշխարհային թատերական նորագույն գործընթացներից, սակայն ոչ այսքան: ՈՒ թեև պրեմիերան ինքնին կայացած կարելի է համարել տեսակի մեջ, սակայն իր ոճով և բարձրացրած հարցադրումով ուշացած է առնվազն մեկ դարով: Ինչևէ, մենք մեծ հույսեր ունենք, որ անվանի բեմադրիչը հաջորդ այցերին հայ բեմը կհամալրի ավելի գաղափարական և նորագույն եվրոպական պիեսներով, որոնց կարիքն իսկապես զգացվում է:

Լուսանկարներ

Մեկնաբանություններ